مسئله یابی و نه مسئله سازی: اساس هر تحقیق بر مسئله و یا مسائلی است که وجود دارد و یا ممکن است به وجود بیاید و یا روح کنجکاو انسان به دنبال یافتن راه حل های بهتر و کار آمدتر برای پیشرفت های مادی و معنوی در زندگی است. مسئله از نگاه ژرف و عمیق متفکر به جهان و انسان به وجود می آید و این طور نیست که فردی بدون پیش زمینه متوجه مسئله شود. البته ایجاد مسئله حتما با سواد دانشگاهی رابطه مستقیم ندارد؛ بسیاری از افراد که درگیر کارهای روزمره و عادی اند هم ممکن است مسئله پیدا کنند اما راه حل ها معمولا باید روشمند باشند و اغلب دانشگاهیان و درس خوانده ها می توانند از پس حل آن برآیند. در اینجا بید توجه کرد که بین مسئله یابی و مسئله سازی فرق بسیار است. چه بسا افرادی فقط به قصد حل مسئله خویش- که گاه اخد مدرک کارشناسی ارشد و یا دکتری است و یا صرف اعتباری است که از جایی تخصیص یافته و ناگزیر باید هزینه شود والا اعتبار بر می گردد (که متاسفانه در بعضی مدیریت های ناسالم رواج دارد)- مسئله سازی می کنند.

باید توجه داشت که بین مسئله یابی و مسئله سازی فرق بسیار است. گاه دانشجو به تنهایی و یا با کمک استادان خود به یافتن مسئله مبادرت می کند ولی بسیار اتفاق می افتد که به خاطر نا آشنایی با مسائل موجود در حوزه کاری و عدم اشراف به مباحث جاری یا عجله داشتن برای اتمام کار تحصیلی که خود ناشی از عوامل دیگری همچون غفلت یا اشتغال به امور دیگری غیر از درس است، نمی تواند مسئله یابی کند و به ناچار برای اتمام کار خود به مسئله سازی مبادرت می ورزد. این امر بسیار نادرست و غیر علمی است.

در هر حال پس از یافتن مسئله برای تهیه یک پایان نامه و یا رساله موفق، اصولی وجود دارد که باید دانشجو آن ها را مورد توجه قرار دهد.

ه طور کلی برای انجام دادن تحقیق علمی می توان 12 مرحله زیر را مورد نظر قرار داد:

1 ـ انتخاب موضوع تحقیق(عنوان)

2 ـ بیان مسأله

3 ـ پیشینه ی تحقیق

4 ـ بیان گزاره های مسأله(هدف / فرضیه / سؤال ها)

5 ـ مشخص کردن متغیرها

6 ـ تعیین ابزار اندازه گیری

7 ـ مشخص کردن جامعه ی مورد بررسی و حجم نمونه

8 ـ انتخاب روش تحقیق

9 ـ گردآوری داده ها

10 ـ تنظیم و تلخیص داده ها

11 ـ تحلیل داده ها و نتیجه گیری

12 ـ تدوین گزارش و اشاعه ی یافته ها

1 ) انتخاب عنوان تحقیق : انتخاب عنوان یکی از مراحل اجرای یک پژوهش است که دارای ویژگیهای مختلفی است. اولین ویژگی موضوع «علاقه پژوهشگر» برای انجام آن است. دومین ویژگی «تازه بودن» موضوع پژوهش است تا از دوباره کاری پرهیز شود. ویژگی سوم «قابل پژوهش بودن» آن است یعنی از نظر زمان و مکان قابل اجرا باشد. ویژگی های دیگر موضوع عبارتند از : در حد توانایی محقق باشد، دارای اهمیت و مرتبط با نیازهای جامعه باشد. قاعده ی کلی برای عنوان پژوهش این است که عنوان نه خیلی کلی باشد که قابل پژوهش نباشد و نه خیلی جزئی که ارزش تحقیق نداشته باشد.

عنوان پژوهش باید به صورت یک عبارت مصدری و بیانگر متغیرهای اصلی پژوهش باشد.

2 ـ بیان مسأله : بیان مسأله تحقیق حساس ترین و مهم ترین مرحله تحقیق است. در این مرحله پژوهشگر پس از یک مقدمه که تصویر کلی از مسأله را ارائه می دهد زمینه ها، وضعیت و موقعیتی که مسأله در آن رخ داده را توصیف می کند، علل بروز مسأله و زمینه های شکل گیری آن را بیان می کند، ضرورت و اهمیت آن را توضیح می دهد و سؤال یا سؤال های اساسی که به دنبال یافتن پاسخ آنهاست را بیان می نماید.

3 ـ پیشینه تحقیق : بخشی از هر تحقیق پیدا کردن و خواندن کتاب ها و مجلات، روزنامه ها، اطلاعات رایانه ای و پژوهش های مربوط به موضوع تحقیق است. مطالعه پیشینه به نو بودن تحقیق شما و عدم تکرار پژوهش دیگران به شما کمک می کند.

4 ـ بیان گزاره های تحقیق : الف ) اهداف پژوهش : در این قسمت پژوهشگر تعیین می کند که به دنبال چه چیزی است. اهداف پژوهش بایستی در راستای مسأله تحقیق و قابل دسترسی باشند.

ب ) فرضیه های تحقیق : فرضیه حدس عالمانه ای است درباره روابط بین دو یا چند متغیر که به صورت جمله خبری بیان می شود و نشان دهنده نتایج مورد انتظار است.

5 ـ مشخص کردن متغیرها : در این بخش پژوهشگر متغیرهای اساسی پژوهش را مشخص و تعریف می نماید. متغیر عبارتست از ویژگی که از فردی به فرد دیگر تغییر می کند و مقادیر مختلفی می پذیرد و نسبت به افراد و یا اشیاء یا فضاها و مکانها و شرایط مختلف اندازه های مختلفی می پذیرد.

6 ـ تعیین ابزار اندازه گیری : برای آزمون یک فرضیه محقق باید ابزاری را بسازد یا از یک ابزار استاندارد که قبلاً ساخته شده استفاده نماید تا بتواند اطلاعات لازم را به وسیله آن تهیه نماید. انواع ابزارهای پژوهشی عبارتند از : مشاهده، پرسشنامه، چک لیست، مصاحبه و آزمون.

7 ـ مشخص کردن جامعه ی مورد بررسی و نمونه : جامعه ی آماری عبارتست از مجموعه ای از افراد یا اشیاء که دارای حداقل یک صفت مشترک باشند. مثلاً اگر دانش آموزان دوره متوسطه شهر همدان جامعه آماری یک پژوهش باشند، دانش آموز دوره متوسطه بودن در شهر همدان صفت مشترک آنهاست.

زمانی که مطالعه کل جامعه در عمل امکان پذیر نباشد یا مقرون به صرفه نباشد از جامعه آماری تعدادی به عنوان نمونه انتخاب می شوند و اطلاعات لازم از گروه نمونه جمع آوری می شود. سپس به جامعه تعمیم داده می شود.

8 ـ روش تحقیق : پژوهشگر معمولاً در این مرحله روش تحقیق خود را مشخص و معرفی می نماید. اگر داده های مورد نیاز تحقیق را ملاک دسته بندی انواع روش های تحقیق قرار دهیم معمولاً سه روش عمده ی تاریخی، آزمایشی و توصیفی خواهیم داشت.

9 ـ گردآوری داده ها : در این مرحله پژوهشگر با استفاده از ابزار مناسب، اطلاعات مورد نیاز را جمع آوری می نماید.

10 ـ تنظیم و تلخیص داده ها : منظور از تلخیص داده ها، تنظیم و تبدیل داده ها به صورتی خلاصه تر است که در قالب جداول و نمودارها داده ها خلاصه، طبقه بندی و ارائه می گردند.

11 ـ تحلیل داده ها و نتیجه گیری : پژوهشگر برای پاسخگویی به مسأله تدوین شده و یا تصمیم گیری در مورد رد یا تأیید فرضیه ای که صورت بندی کرده است داده های خود را تجزیه و تحلیل نموده و براساس آن نتیجه گیری می نماید. هر تحقیقی در نهایت منجر به نتایجی می شود و لذا کاربرد آن در قسمت پیشنهادها مشخص می گردد. پس لازم است پس از نتیجه گیری و براساس یافته های حاصل از پژوهش خود پیشنهادها را ارائه نمایید.

12 ـ تدوین گزارش و اشاعه یافته ها : تنظیم گزارش تحقیق یکی از مهمترین مراحل هر کار تحقیقی است، چرا که نتیجه تلاش و کار ما را به دیگران معرفی می کند. منظور از گزارش تحقیق تقسیم بندی و اسکلت بندی گزارش است و شامل بخش های زیر است :

الف ) بخش مقدماتی :

1 ـ جلد و صفحه عنوان که شامل نام شهرستان، ناحیه، مدرسه، موضوع، نام پژوهشگران و سال تحقیق است.

2 ـ چکیده که خلاصه ای از تحقیق انجام شده در چند سطر و حداکثر در یک صفحه ارائه می شود.

3 ـ صفحه تشکر و سپاس

4 ـ صفحه تقدیم

5 ـ فهرست مطالب

6 ـ فهرست جداول

7 ـ فهرست تصاویر و نمودارها

ب ) متن گزارش

قسمت اصلی یک گزارش تحقیقی همین بخش است و پژوهشگر مطالبی که در مطالعات خود جمع آوری کرده یا به دست آورده است را براساس سیر منطقی روش علمی تنظیم و گزارش می کند.

نحوه ذکر منابع

در هر کار پژوهشی از کتب، مجلات، فصلنامه ها و یا کارهای تحقیقی دیگران استفاده می شود. لذا ضرورت دارد که منابع مورد استفاده ذکر گردد.

معمولاً الگوی ذکر منبع در پایان گزارش به این صورت است :

نام خانوادگی مؤلف، نام مؤلف،(سال انتشار)، نام کامل اثر یاکتاب، محل انتشار، نام ناشر.