تحليل عمران شهري در بافت هاي قديم شهري ؛ نمونه موردي بافت قديم تبريز

چكيده

تا قبل از بروز انثلاب صنعتي ، شهرها به صورت ارگانيكي به رشد خود ادامه مي دادند ولي بعد از اين تاريخ و با گسترش جبر جبر تكنولوژيكي بشر توانست تغييراتي را در سطح كالبدي شهرها براي رفاه خود انجام دهد.با پيدايش ماشين و خطوط راه آهن ، شهروندان توانستند مراكز سكونتي خود را در اطراف شهر و حومه ايجاد كنند و بدين طريق عملا از ارزش و اعتبار بافت قديم شهري كاسته شد.كاهش تراكم جمعيت بافت قديم شهر تبريز از 200 نفر در سال 1345 به 75 نفر در سال 1375 و همچنين كاهش بعد خانوار از 37/5 نفر در هر واحد مسكوني به حدود 6/4 نفر ، حكايت از برون رفت جمعيت برخي از گروههاي سني از جمله جوانان ، از بخش مركزي شهرها دارد.همچنين درصد بالاي كاربري هاي تجاري در سطح بافت قديم ، ضرورت مطالعه و برنامه ريزي عمران شهري را در بافت قديم ايجاب مي كند.

بافت قديم شهري با دارا بودن مخلوطي از انواع كاربري هاي تجاري ، خدماتي ، مذهبي و ... به عنوان مقصد جريان هاي داخل شهري مي باشند.كه اين امر باعث به وجود آمدن بار ترافيكي شديد و آلودگي هاي زيست محيطي در اين محدوده هاي حساس شهري شده است.با اقدامات باززنده سازي و بهسازي مي توان ارزش اقتصادي مستغلات شهري را ارتقاء داد.با افزايش ميزان ارزش اقتصادي كاربري ها در محدوده ي بافت كهن ، ارزش هاي اجتماعي و فرهنگي نيز بالا مي رود كه اين فرايند باعث جلوگيري از مهاجرت از بافت قديم شهر به حومه مي گردد.

واژگان كليدي : عمران شهري ، بافت قديم ، تراكم ، بهسازي شهري

 

مقدمه

" شهر " جايي است كه در اثر گذر از مرحله زندگي معيشتي ( صيد و شكار ) به مرحله كشاورزي ( تجاري ) ايجاد شده است.يا بهتر بگوييم شهر جايي است كه در اثر گسترش شبكه هاي ارتباطي بين نقاط و يا از تقاطع چند نوع از شبكه ها مانند جريان " رودخانه " و " راه " و يا در امتداد اين شبكه هاي محوري شكل گرفته است.زندگي شهرنشيني اوج تكامل گروههاي انساني در همان عصر مي باشد. به هر حال هسته اوليه چنين شهرهايي را چندين خانه تشكيل مي دادند كه بعدها تعدادشان زياد شده و با كشيدن حصار در اطراف آن ، به شهر تبديل شده اند.مجموعه اجزا و عناصر داخل باروي شهر در ارتباط عملكردي ، امروزه تحت عنوان" بافت قديم " شهر مشخص مي شود.

با گسترش امكانات و توسعه فن آوريهاي نوين از قرن 19 بافت هاي شهري دچار تغييرات اساسي گرديد.مخصوصا از دهه آخر قرن 19 كه انديشه ايجاد شهرهاي جديد در كشورهاي صنعتي غرب مطرح بوده است ؛ ساكنين اصلي بافت هاي قديم شهر ، كم كم به حومه هاي شهري كه محيط هاي آرام و به دور از آلودگي ها مي باشند ؛ مهاجرت كردند.و عملا جاي آنها را در مرحله اول طبقه متوسط جامعه شهري پر كردند ولي پس از گذشت چند سال به دليل مشكلاتي كه بافت هاي قديمي با آن روبرو هستند ، آنها هم به مكان ديگر شهر مهاجرت نمودند.و جاي آنها را مهاجران روستايي كه زياد با فرهنگ شهرنشيني آشنا نيستند ، اشغال كردند.

يكي از مشكلات اساسي كه بافت قديم شهرها با آن دست و پنجه نرم مي كنند ، كمبود تجهيزات و تاسيسات شهري و همچنين به هم خوردگي سلسله مراتب شبكه عبور ، در اين نوع از مكان ها مي باشد.شناسايي دلايل تخريب و فرسودگي شهري بافت قديم و ارائه راهكارها و پيشنهادات براي جلوگيري از تخريب بيش از حد و بازگرداندن روحيه اجتماعي گذشته از جمله اهداف اين تحقيق مي باشد.

در مورد بافت قديم امروزه دو ديدگاه متفاوت وجود دارد.ديدگاه اول " فرهنگ گرا " اعتقادش بر اين است كه بايد طرح هاي بهسازي و طرح هاي حفاظتي مناسب براي بافت قديم طراحي شود و خواستار نظارت سازمانهاي دولتي بر اين بافتها هستند.

ديدگاه دوم" عملكردگرا " است كه طبق اين ديدگاه با توجه به اينكه بافت قديمي و بناهاي موجود در آن ارزش و عملكرد گذشته خود را از دست داده اند ، بايد اين منطقه آلوده شهر كه مثل غده سرطاني در قلب شهر هست ، توسط عمليات نوسازي ، تخريب و به جاي آنها برجهاي تجاري و مسكوني ( آسمانخراشها ) ايجاد شوند ، آنها معتقدند كه هر پديده اي كه در طول زمان و همزمان با آن پيش نرود ، نمي تواند ماندگار شود و از صفحه روزگار حذف مي شود.

در اصل 67 منشور آتن درباره نگهداري ساختمانهاي فرسوده چنين آورده شده است :" بعضي ها كه بيشتر به ( دليل ) زيبايي شناسي نظر موافق با حفاظت محلات قديمي زيبا را دارند تا به همدردي اجتماعي ، موافق با حفاظت محلات قديمي زيبا و شاعرانه هستند بدون اينكه نگران فقر ، همزيستي هاي نابجا و بيماريهايي باشند كه در آنها رواج مي يابند ".( لوكوربوزيه ، 1345 ).

" هرچند شهرهاي امروزي بايد پاسخگوي نيازهاي شهرواندان متناسب با تجهيزات مدرن و زندگي صنعتي باشند اما اين امر نبايد موجب تخريب سرمايه هاي ملي و فرهنگي كشور شود " www.metemad.com/archive)(.

روش تحقیق

مقاله­ی حاضر از نظر هدف پژوهش، جزو تحقیقات کاربردی- عملی محسوب می شود و از نظر ماهیت و روش تحقیق جزو تحقیقات توصیفی قرار می گیرد. به طور کلی ابتدا به مباحث نظری رشد و توسعه­ی شهرها پرداخته شده است سپس جهت ظرفیت سازی موضوع، به بررسی و تحلیل طرحهای جامع و آماده سازی شهری در توسعه­ی فیزیکی تبریز پرداخته شده است.

مفهوم بافت قديم شهر

بافت قديم در شهرها عبارت از وجود مركزيت هميشگي براي وحدت بخشي به تمام پيكره شهر كه ضامن زندگي و روان سالم شهري است ( شهرداريها ، 6 ).

شهرها از لحاظ ساختاري به جند نوع بافت تقسيم مي شوند.كه به ترتيب توالي تاريخي شكل گيري عبارتند از : بافت تاريخي ، بلفت سنتي ، بافت سنتي نوبنياد ، بافت طراحي شده و همچنين بافت حاشيه اي ( طرح توسعه و عمران تبريز ،1368 : 385 ).كه اولين و قديمي ترين بافت شهري و تنها بافتي كه شهر به خاطر آن شكل گرفته است همان بافت تاريخي مي باشد.در اطراف اين بافت ، بافت قديمي ( سنتي ) كه بيشتر قبل از دوره قاجار شكل گرفته است ، تشكيل شده است.در اين تحقيق هر دو بافت تاريخي و قديمي در يك معنا بكار رفته است.

در شهرهاي اروپايي اين بافت در قرن 18 همزمان با گسترش صنعت دچار تغييرات زيادي شده است.از آنجايي كه خاطره و گذشته شهر در بافت قديم آن تجلي يافته است پس از اينكه ارتباط شهر را با گذشته آن حفظ كنيم بايد اين كار را با حفظ و نگهدار ي ساختمانها و بناهايي كه درآن قرار دارد شروع كنيم.همچنين به علت استقرار بناها و آثار با ارزش تاريخي در اين بافت و با توجه به اينكه جنس واقعي تمدن اسلامي در آن قرار دارد ، بهسازي و نوسازي در آن كاملا واجب و ضروري مي باشد.در واقع امروزه بافت تاريخي شهرها كه در اطراف آن بافت قديم ايجاد شده است از بين رفته است و به غير از بافت تاريخي شهر طوس و يا خانه هاي ارگ بم ( شارستان ) بقيه بافت تاريخي شهرها در اثر گذر زمان از بين رفته اند.( منبع )

بافت قديم تبريز در واپسين زلزله ويرانگر آخرين شب سال 1193 ه.ق در هم مي ريزد و شهر به تلي از ويرانه ها مبدل مي شود اما بناهاي محتشمي چون ارك عليشاه ، مسجد كبود ، مسجد استاد شاگرد ، بازار تبريز و ده ها بناي ديگر باز مي مانند تا استواري تبريز را به اثبات برسانند.اين ويراني مصادف است با آغاز حكومت قاجار .

ضرورت و اهداف مطالعات عمران شهري در بافت هاي قديم شهري

در شرايط فعلي ، به دليل كم بودن تجهيزات شهري در بافت هاي قديم و همچنين خالي بودن زمين هاي اطراف شهر ، ساكنين بافت هاي قديمي را به ترك خانه هاي خود سوق داده است.در طي نيم قرن اخير به دليل قرارگيري اكثر شهرهاي كشور در مناسبات بين المللي از يك سو و تفكرات مدرنيستي از سوي ديگر باعث بوجود آمدن مداخلات غير اصولي و غير مطالعاتي در بافت تاريخي و قديمي شهرها شده است.امروزه قابليت توانمندي مالي بخش كهن شهر بر همه مديران شهري آشكار شده است.زيرا با اعمال اقدامات بهسازي و نوسازي مناسب و اصولي در بافت قريم هم مي توان به افزايش خانه هاي مسكوني و هم به توسعه صنعت گردشگري در اين بافت كمك كرد.بايد گفت كه مهمترين دليل براي حفظ آثار گذشته ، پاسداري از" ميراث" نيست، بلكه ارتقاي شهر آينده است.

از آنجايي كه در اكثر شهرهاي ايران ضوابط شهرسازي كاملا رعايت نمي شود پس لازم است با اقدامات اساسيا از تخريب و فرسودگي بافت قديمي جلوگيري شود.دلايل زير ضرورت مطالعات شهري را در بخش هاي قديم شهري موجه مي داند ؛

- اكثر شهرهاي ايران قديمي هستند و بيشتر آنها با اين مشكل مواجه هستند.

- اكثر عملكردهاي شهر گذشته و حتي حال حاضر مانند بازار ، مسجد جامع ، حمام هاي تاريخي و ... در اين بافت قرار دارند.

- نگهداري از بافت قديمي شهرها به منزله جذب جهانگردان شهري مي باشد ( پورمحمدي ،1384 ).

- اكثر بافت هاي قديمي ،محل بزهكاري هاي اجتماعي و اخلاقي است.

از جمله اهداف بهسازي و عمران شهري در بافت هاي قديم شهري مي توان به اهداف زير اشاره كرد :

- تقويت روابط محله اي ، از بين بردن بزهكاري هاي اجتماعي در بافت قديم شهر ؛

- بالا بردا انگيزه ي اقامت در اين بافت ؛

- بهبود رفاه جامع شهري به طور كلي و ساكنين بافت قديمي به طور خاص ؛

- برگرداندن كاركردهاي اقتصادي و اجتماعي بازار كه در اين بافت قرار دارد و

- بهبود و رعايت سلسله مراتب شبكه راهها كه در بافت قديمي به طور آشفته قرار دارند .در چارچوب نظري تحقيق بر اين موارد كاملا پرداخته شده است.

اهميت و ضرورت حفظ آثار كهن نه به عنوان پديده هايي نمادين ، بلكه به دليل شناخت سير تحول و تكامل تاريخ شهرسازي و تمدن شهرنشيني ، حفظ هويت و اصالت شهري و تبيين حيات شهري بر اساس شواهد و مدارك علم همواره مورد توجه بوده است.با بررسي ابعاد بحران در بافت قديم شهرها چنين مي توان اظهار كرد كه ضرورت عمران شهري در موارد زير اهميت پيدا مي كند :

ضرورت اجتماعي و فرهنگي عمران شهري :

بافت كهن با از دست دادن ساكنان اصلي خود ، موجب فرسوده شدن ساختمانها شده است و با تغيير كاربري هاي اين ساختمانهاي با ارزش قديمي به كاربري هاي نازل اجتماعي همچون انبارها ، كارگاهها و ... زمينه اسكان اقشار فرودست را فراهم آورده است.و اين محيط شهري عرصه بزهكاري و ديگر مشكلات اجتماعي شده است.اين جابجايي و در حقيقت تنزل ارزش در هسته شهر، باعث حاشيه نشيني در مركز شهر گرديده است.به همين دليل قيمت زمين و ساختمان در اين بافت تنزل كرده است.اكنون اسكان غير رسمي همانند حاشيه شهرها در مركز شهرهاي تاريخي چون تهران و تبريز مشاهده مي شود ( بوچاني ، 84 ).زندگي در چنين مكان هايي با افسردگي ، اغتشاش ، هرج و مرج و فقدان مشاركت اجتماعي همراه است و در يك كلام زندگي سالم شهري جريان ندارد ( شماعي ، 1385 ، 29 ).

بافت قديم شهر تبريز به دلايل مختلفي جمعيت خود را از دست داده است.با وجود اينكه در سال 1345 تراكم جمعيت در اين منطقه بين 100-200 نفر در هكتار بوده است ( تراكم متوسط ) ولي بر اساس آخرين سرشماري عمومي ( 1385 ) تراكم جمعيتي بافت ، حدود دو برابر كاهش يافته و رد شرايط فعلي در نازل ترين سطح خود يعني به رقم 75 نفر در هكتار رسيده است.

نقشه شماره يك ، كاهش تراكم ساختماني – جمعيتي را در بافت قديم شهر تبريز نشان مي دهد.( نقشه محمد زاره )

 

 

با وجود اينكه منطقه مركزي شهر تبريز ، در طول روز با تراكم بالاي جمعيت روبرو است ، ولي با غروب آفتاب و تاريك شده هوا و تعطيلي مغازه ها جمعيت به شدت كاهش مي يابد و حتي امنيت هم در اين مواقع به خطر مي افتد.

روند كاهش جمعيت ماندگار بافت قديم نه تنها در تبريز بلكه در شهرهايي چون تهران ، شيراز و ديگر شهرهايي كه داراي بافتهاي فرسوده تاريخي هستند ، ديده مي شود.به طوري كه بافت قديم شهر تهران در بين سالهاي 81-1359 چيزي حدود 35 درصد جمعيت خود را از دست داده است و در طرحي كه براي بهسازي و تجهيز بازار تهران تهيه شد، مشاهده شد كه اكثر خانه هاي مسكوني تبديل به كارگاههاي كوچك و متوسط شده اند و اصلا در اين بافت خانه هاي مسكوني ديده نمي شود و خانه هايي كه ظاهرا داخل آنها زندگي مي كردند در واقع كارگراني بودند كه به دليل ارزان بودن كرايه خانه ها و همچنين به دليل نزديكي به محل كارشان اين محل را براي اقامت و زندگي خود انتخاب كرده بودند.

تا چند دهه گذشته مردم ساكن در بافت قديمي افتخار مي كردند كه در داخل خانه هايي با معماري سنتي ساخته شده بودند زندگي مي كنند. و لي امروزه ساكنين اين محلات قديمي ، زندگي كردن در اينگونه بافتها را يك نوع عقب ماندگي از قافله پيشرفت هاي نوين قلمداد مي كنند و سعي مي كنند كه هر چه سريعتر آن را به طرف شهركهاي اطراف شهر ترك كنند تا شايد بر منزلت اجتماعي خود بيفزايند( باور غلط عمومي ).جالب توجه است كه سطح كل باسوادي در كل شهر تبريز 82 درصد مي باشد كه اين رقم در بافت قديم 7/83 درصد مي باشد.كه در مقايسه با ساير نواحي نزديك به 2 درصد بيشتر است.پس در نتيجه بافت قديم اولين عامل توسعه ( توسعه فرهنگ ) را توانسته است در طول يك فرايند تاريخي حفظ كند.فقط با كمي سرمايه گذاري و رسيدگي بخش دولتي در اين بافت خواهد توانست كه شكوه و عظمت دوران گذشته اين بافت را برگرداند.نمودار شماره يك ، مشخصات جمعيتي بافت قديم را با كل جمعيت شهر مقايسه مي كند.

ضرورت اقتصادي و تجاري :

از آنجايي كه بافت هاي قديم بيشتر در بخش مركزي شهرها واقع شده و عمدتا بازار را در خود جاي داده است ، در مجموعه شهري از امتياز و موقعيت مكاني بسيار خوبي برخوردار هستند ( شماعي ، همان منبع ).علي رغم گسترش مراكز تجاري عظيم در شهرها به صورت بازارچه و پاساژهاي تجاري ، در جامعه امروزي بازارهاي شهرهاي مهم و تاريخي از جمله تهران ، تبريز ، سنندج باز همان نقش و كاركرد سابق خود را ( جمع و پخش كنندگي كالاها ) حفظ كرده اند.در بافت هاي قديم شهري سهم كاربري تجاري و اقتصادي در سايه بازار فرهنگي – تاريخي، نسبت به مناطق ديگر شهر بيشتر است.كه در جدول شماره يك نشان داده شده است.

 

جدول شماره يك ، سهم كاربري هاي عمده در محدوده بافت قديم تبريز در سالهاي 1375 و 1383

كاربري	1375		1383		ميزان تغيير ( هكتار )
	مساحت(هكتار)	درصد	مساحت(هكتار)	درصد
مسكوني	99/211	08/62	8/159	4/47	19/52-
تجاري	63	73/18	9/43	8/14	13/13-
امكانات رفاهي(درماني –آموزشي)	78/20	1/6	21	2/6	22/0+
مذهبي	61/10	15/3	8/7	3/2	81/2-
حمل و نقل	28/4	27/1	1/6	8/1	82/1+
فضاي سبز	14/3	93/0	6/3	1	46/0+
فرهنگي	87/1	-	5/1	4/0	2/0-
صنايع	81/0	24/0	1/5	5/1	29/4+
متروكه	-	-	33/0	09/0	-
تعميرگاه	-	-	2/2	6/0	68/0+
مجموع	56/336	100	59/336	100

منع آمار : پاياننامه علي آذر 1387

نقش اقتصادي بازار

بازار در شهرهاي ارگانيكي ( شهرهاي بازرگاني-توليدي ) بيانگر موجوديت و وحدت يابي جمعيت ساكن محسوب مي شود.در شهرهاي اوليه بازار اصلي شهر ، معمولا در امتداد راه اصلي درون شهري مرتبط به مهمترين جاده اي كه به بزرگترين شهر مجاور منتهي مي شد ، شكل مي گرفت.غير از آن بعضي از بازارها در امتداد جاده هاي روستايي هم تشكيل مي شدند.بازار تبريز در درون و مركز بافت كهن تبريز قرار گرفته است كه با وسعتي معادل يك كيلومتر مربع از تيمچه ها و سراها و دالان ها ومساجد و حمام ها و حجره ها تشكيل يافته است.

بازار تبريز بعد از مشروطيت و مخصوصا بعد از سالهاي 1300 شمسي در اثر عدم توجه ، رو به خرابي گذارده است.هجوم معماري جديد و استفاده از مصالح جديد به جاي مصالح سنتي قديم ، بازار را مورد تهديد جدي قرار داده است.ركود اقتصادي منطقه بعد از سالهاي 1320 كه مشكل سياسي وقت ، علت آن بوده است و فرار سرمايه هاي بومي ، در كاهش اهميت بازار تبريز نقش مهمي داشته است به طوري كه در دهه هاي 30 و 40 بي توجهي به اوج خود رسيده و انهدام بيشتر بازار و بافت سنتي آن در اين سالها صورت گرفته است.

نقشه شماره دو ، بازار و كاربري هاي عمده را در بافت قديم تبريز نشان مي دهد.

يكي از راهكارهاي اساسي در كاهش سفرهاي روزانه به بافت قديم و كاهش مراجعات به بازار ايجاد دو مركز جديد اقتصادي يعني پياده استاد شهريار ( در خارج از محدوده بافت قديم ) و همچنين محور پياده تربيت ( در داخل محدوده بافت قديم ) مي باشد.نخستين اقدامي كه در جهت تفكيك حركت سواره از پياده در دنيا صورت گرفت ، به اواخر قرن 19 برمي گردد.طي اين اقدام اولمستر معمار معروف آمريكايي در طراحي پارك مركزي نيويورك ، براي عبور پيادگان پل سنگي روي جاده وسائط نقليه بنا نهاد ( مرادي ، بازگشت به گذرهاي پياده ، 71 ).

در كشورهاي اروپايي پياده سازي محورها و ايجاد مراكز جديد اقتصادي از دو طريق صورت گرفته است :

الف. ايجاد پاساژهاي خريد روباز كه گاهي تعداد مغازه هاي آنها از مرز 10000 باب مغازه هم مي گذرد.mals اين مال ها محيط جذاب و آرامي را براي خريدها ي روزانه ، هفتگي و حتي ماهانه فراهم مي آورند.

ب. اتصال پاساژها ي تجاري و آپارتمانها توسط پلهاي ارتباطي كه در داخل پلها ، مغازه هاي شيك ساخته شده اند.sky way

دگرگوني هاي اقتصادي د ربافت قديم

- تغييرات سطح شهر و تمايل عمومي در سرمايه گذاري ساختماني در بخش جديد شهرها ؛

- تغيير نوع احتياجات و مصرف در فضاهاي مسكوني و تجاري و خدماتي محلات قديم ، استفاده از سيستم ساختماني فلزي و ... به تدريج موجب تغيير در شكل فضاهاي مسكوني بافت قديم مي شود.

- توسعه طبقه متوسط در شهرها و جابجا شدن آنها از بافت قديم به بخش هاي نوساز و بي توجهي در ارائه تاسيسات مناسب ، عملا اقتصاد بافت قديم را به ركود مي كشاند.

غير از دگرگوني هاي اقتصادي ، دگرگوني هايي هم وجود دارند كه با تخريب عوامل طبيعي همراه هستند.تغيير شكل هايي هم كه به وسيله مداخلات پيوسته با نيازهاي محلي توسط تصميمات قشر اداره كننده شهر بر فضاي كالبدي تحميل مي شود ، بعد ديگر قضيه را نشان مي دهد ( فلامكي ، 139 ).

ضرورت گردشگري

يكي ديگر از دلايل حضور گردشگران در شهر ، ديدن مكانها و فضاهاي معنوي و ميراث فرهنگي شهر مقصد مي باشد.براي اينكه اينگونه فضاها از حالت مردگي بيرون بيايند ، بايستي به ساماندهي كاربريهاي آنها اقدام شود.

مديران شهري از جهانگردان هم به عنوان هدف ترميم و بازسازي شهر و همچنين به مثابه يك بهانه ناپيدا براي تغيير بافت اجتماعي محله ها به منظور بازسازي بهره مي گيرند ( سينايي ، 77 ).جهانگردي امروزه به صورت يك هدف اساسي از برنامه هاي شهرسازي براي بازسازي و بازيافت عناصر شهري كه مورد استفاده قرار مي گيرند درآمده است.بي شك بافت قديم شهرها و نگهداري از آنها نه تنها سود اقتصادي زيادي دارد ، بلكه با احيا و تجهيز بافت كهن بر ميزان گردشگران يادماني- فرهنگي ، كه بيشتر دوست دارند آثار تاريخي ببينند افزوده خواهد شد.گردشگران خارجي به بافت تاريخي و قديمي شهرها خيلي علاقه دارند و شايد يكي از دلايل سفر آنها به شهرهايي همچون تبريز ، سنندج مشاهده مجموعه قديمي شهر مي باشد ( ( (آذر ، 1384 ، 290 ).

شبكه هاي ارتباطي داخل بافت قديم

به طور كلي تا قبل از مداخلات فيزيكي در بافت قديم شهر ، شبكه هاي عبور ومرور به صورت زير ( سلسله مراتبي ) طبقه بندي مي شدند :

1- راسته هاي اصلي

اين راسته ها مانند راسته حدفاصل بين دروازه خيابان شتربان در حقيقت استخوان بندي اصلي شهر را تشكيل مي دادند.و بعد از بازار ، امكانات و تجهيزات عمومي مانند كاروانسراها ، مساجد ، حمام ها و مكتب خانه ها در مجاورت آنها قرار داشت.اين راسته ها ( اصلي ) معمولا دروازه هاي شهر را به هم متصل مي كردند و به عنوان ارتباط دهنده شهر با روستاهاي پيرامون و ديگر شهرها بودند.

2- اين نوع معابر ، محله هاي شهري را به يكديگر وصل مي كردند.و شبيه خيابانهاي محلي امروزي كه به صورت نيمه عمومي هستند ؛ عمل مي كردند.از تقاطع چندين راسته محله ها، ميدانچه محله ايجاد مي شد.كه در اطراف اين ميدانها مراكز خرده فروشي و تامين مايحتاج ساكنين وجود داشت.

اين معابر يعني راسته محله ها صرفا عملكرد دسترسي داشتند و به جز در محل برخورد آنها با يكديگر در امتداد راسته فاقد امكانات عمومي بودند.همچنين معماري ساختمانهاي اطراف آن فاقد بدنه سازي مناسب بودند كه در شرايط فعلي از اين نوع راسته هاي محله اي به ميدان ويجويه و ميدان طرلان اشاره كرد.

3-گذرهاي فرعي و بن بست

اين نوع گذرها وظيفه ارتباط دادن بين واحدهاي مسكوني با راسته محله ها را بر عهده داشتند.در واقع معادل امروزي گذرهاي فرعي در گذشته همان خيابانهاي محلي فرعي امروزي مي باشد.

از اين نوع گذرها چند تا كوچه بن بست منشعب مي شد كه طول آنها از چندين متر شروع شده و تا 100 متر مي رسيد.فضاي معبر نيمه خصوصي بوده است.در بعضي مكانها سقف اين كوچه هاي بن بست پوشانده مي شدند تا از گرماي تابستان و همچنين سرماي زمستان جلوگيري كند ( محمدزاده ، 1383 ،230-225 ).

تعداد دروازه ها در اثر گذشت زمان و افزايش ارتباط شهر به منطقه اطراف آن زياد مي شد.چنانچه تهران در سال 961 ه.ق 4 دروازه اصلي ( شميران ، دولاب ، عبدالعظيم و دروازه قزوين ) داشت.ولي در سال 1233 ه.ش تعداد دروازه هايش به 6 و در سال 1311 ه.ش به 13 دروازه ميرسيد ( حبيبي ، 1382 ، 75 ).

تجزيه و تحليل توسعه شبكه معابر شهري جديد

شهرها تا قبل از انقلاب صنعتي ساختار ارگانيكي داشته اند.ولي با ورود صنعت اتومبيل و انديشه هاي مدرنيستي چهره شهر ايراني تغيير كرد ( بوچاني ، 84 ).

در دوره پهلوي خيابانهاي جديد طراحي شدند و هر كدام به نحوي در واقع ارتباط دهنده بين مراكز سياسي – اداري با محلات مسكوني و بازار شهر بودند.البته اين خيابانها اصولي طراحي نشده بودند و در واقع به جاي اينكه به شكل حالت بعلاوه ( + ) كه بافت قديم را به مصلوب مي كشيدند ؛ مي توانست به صورت شانه اي طراحي بشوند.يا در كنار خيابانها در لبه ، بايستي محل پاركينگ در نظر مي گرفتند كه هيچكدام از انها رعايت نشده اند.( طراحي شانه اي و طراحي اصولي:شكل )

در دوره پهلوي هم كه احداث خيابانها مصادف با تفكرات مدرنيستي در اروپا بود ، اجراي شريانهاي جديد در بافت بدون شناخت سازه هاي فضايي شهر و بدون رعايت سلسله مراتب آمدوشد سبب هرج و مرج در گستره بافت شده است ( محمدزاده ،1384 ).

بعد از آن ، محلات شهر حالت انداموارگي خود را كه در طول ساليان متمادي به دست آورده بودند از دست دادند و تبديل به يك سري بلوك ها شدند.كه در داخل اين بلوك ها كه به جاي محلات قديمي شهر محسوب مي شوند ، حس اجتماعي و اقتصادي ديده نمي شود.

خيابان جمهوري اسلامي با داشتن 30 متر عرض جزو خيابانهاي شرياني محسوب مي گردد در حالي كه جريان ترافيكي آن را جزو خيابانهاي جمع و پخش كننده قرار داده است.در واقع بلوار عريض پس از چند صد متر يكباره با كاهش قابل توجه از هر دو طرف به يك خيابان محلي تبديل مي شود.از شرق خيابان دانشسرا و از غرب به خيابان توحيد كه عرض آن 10 متر است ( 2،5 برابر از خيابان جمهوري كوتاهتر است ) پيوند مي خورد.تا اينكه در فاصله ناچيز به سه راه محققي و خيابان محققي با عرض 9 متر وصل شده است.

در حقيقت از نقطه شروع ( از خيابان جمهوري ) تا انتهاي خيابان قاضي طباطبايي نه تنها از سلسله مراتبي چون تند راه ، جمع و تغذيه كننده محلي و مسير ويژه دوچرخه خبري نيست بلكه گاهي عرض يك خيابان در طول مسير خود مكررا تغيير مي كند. با نگاهي به نقشه شهر ملاحظه مي شود كه در بافت قديم شهر از هر نوع راه ( شرياني اصلي ، خيابانهاي محلي و ... ) قابل مشاهده است.( نقشه شماره 3 : آشفتگي معابر و به هم خوردن سلسله مراتب راهها را نشان مي دهد)

دورنماي بافت قديم

اگر بافت قديم با چنين روند كاهشي جمعيت و فعاليت روبرو شود ديگر بحثي براي دورنما و افق آينده مركز تاريخي شهرها نخواهيم داشت.چرا كه در عرض چند سال آينده بافت هاي قديم از بين خواهند رفت.تنها راه حل نگهداري اين گونه مناطق حساس تاريخي ، ارايه طرح ، اجرا و نظارت بر اين طرح مي باشد.در راستاي احياي بافت فرسوده با رويكرد توانمندسازي ساكنين اين بافت ، دولت اعتباراتي را در جهت فاينانس ( وام ) و فروش اوراق مشاركت در قانون بودجه سال 1385 پيش بيني نموده است ( بودجه بندي سال 1385 ).

موظف بودن شهرداري ها نسبت به ارسال مدارك موردنياز براي فاينانس طرح بافت هاي فرسوده از جمله سياست هاي اجرايي وزارت كشور در خصوص احياي بافت هاي كهن شهري مي باشد.

نتيجه گيري

امروزه بخش عظيمي از فضاهاي كالبدي شهرهاي ايران متعلق به دوران گذشته مي باشند.و نمي توانيم آنها را انكار كنيم پس بايد در قدم اول موجوديت اين بافت ها را قبول كنيم ؛ بافت هاي قديم شهري مانند يك عضو بيمار است كه هر لحظه ممكن است به صورت پخش ناحيه اي كل شهر را نابود كند.بعد از شناخت مساله و موضوع از روي معلول به دنبال علت ها بگرديم تا با ايجاد تغيير در آنها موجب بهبود كل سيستم فضاي شهري شويم.بافت قديم شهر تبريز از آنجايي كه هم از كاركردهاي قديمي چون مسجد و بازار برخوردار است از كاركردهاي نوبنياد مانند خدمات عمومي شهري ، نيروي انتظامي ، استانداري و فرمانداري هم برخوردار مي باشد ؛ باعث جذب بيش از 40 درصد مسافرت هاي درون شهري شده است.بعد از اقدامات مدرنيته سازي رضاخان در اوايل قرن حاضر ، تبريز هم از اين اقدامات بي بهره نماند.و اولين خيابان احداث شده در ايران در شهر تبريز و در بين سالهاي 1330 تا 1305 احداث گرديد.

بافت قديم تبريز با داشتن بزرگترين بازر سرپوشيده نه تنها مردم شهر را به طرف خود جذب مي كند بلكه با دارا بودن قدرت اقتصادي قوي بازوهاي نيرومند خود را به مناطق حوزه نفوذ انداخته است. وبه صورت پخش كننده و جمع كننده كالا هنوز هم نقش و عملكرد خود را ايفا مي كند.

براي اينكه هيبت و شكوه گذشته بافت قديم تبريز را دوباره احيا كنيم بايد علاوه بر اينكه كالبد گذشته را فراهم كنيم ، بتوانيم ساكنين اصلي آن را هم برگردانيم.كه اين كار با گسترش تجهيزات و تاسيسات شهري ، كنترل وضع ترافيكي و ايجاد فرهنگ سازي مناسب مي توانيم انجام دهيم.

پيشنهادات

-تدوين برنامه اي منسجم براي ساماندهي و همچنين مقاوم سازي و ايمن سازي بافت ها ي فرسوده شهر تبريز ؛

-همكاري دستگاههاي اجرايي براي برنامه ريزي به منظور حفاظت از بافت قديم و بازار تبريز ؛

-بهبود شبكه هاي دسترسي كه يكي از عوامل مهم در زنده نگهداشتن بافت قديم مي باشد ؛

-تخريب ساختمانها و زاغه هاي گرداگرد بناهاي با ارزش قديمي و به وجود آوردن فضاي سبز به جاي آنها ( لوكوربوزيه ، 1345 ) و تخريب ساختمانهايي كه قابل نگهداري نيستند و بهسازي ساختمانها و خانه هاي قابل نگهداري ؛

-توزيع مراكز اداري و سياسي مانند استانداري ، فرمانداري و ... از بخش مركزي به مكان ديگر ؛

-برگزاري همايش و جشنواره ها و معرفي ارزشهاي بافت قديم در اين برنامه ها ؛

-تدوين و اجراي قوانين مربوط به نوسازي و بهسازي خانه ها و آثار تاريخي ؛

-تدوين طرح بهسازي و تجهيز بازار تبريز و بالا بردن ايمني آن.

منابع

1.آذر ، علي. 1386بهسازي و ساماندهي بافت قديم شهر تبريز با رويكرد شهرسازي جديد( New urbanism ).پايان نامه كارشناسي ارشد جغرافيا و برنامه ريزي شهري دانشكده علوم انساني دانشگاه تبريز.

2.آذر ، علي.1384.گردشگري شهري و روستايي.مجموعه مقالات ظرفيت هاي اقتصادي ايران.دانشگاه آزاد اسلامي واحد رودهن.

3.ابلقي ، عليرضا.1386.بهسازي و ساماندهي بافت هاي فرسوده شهري ، چالش ها و رهيافت ها.فصلنامه انديشه ايران شهر ،سال دوم ، شماره 9 و 10.

4.بوچاني ، محمدحسين.13 .باززنده سازي بخش قديمي و فرسوده شهرها.ماهنامه شهرداريها ، سال 5 ، شماره 60.

5.پورمحمدي ، محمدرضا.1384.جزوه كلاسي كارشناسي ارشد درس كاربري اراضي شهري.دانشگاه تبريز.

6.حبيبي ، محسن.1382.از شار تا شهر ، انتشارات دانشگاه تهران.

7.رضازاده ، ريحانه.13.شهري در حصار شهر.ماهنامه شهرداريها ، سال دوم ، شماره 18.

8.شماعي ، علي.1385.بهسازي و نوسازي شهري.انتشارات دانشگاه تهران.

9.فلامكي.منصور.1374.باززنده سازي بناها و آثار تاريخي.انتشارات دانشگاه تهران.

10.محمدزاده ، رحمت.1384.مدرنيته و شهرسازي.پايان نامه دكتراي جغرافيا و برنامه ريزي شهري دانشكده علوم انساني و اجتماعي دانشگاه تبريز.

11.لوكوربوزيه ، 1345.منشور آتن.ترجمه منصور فلامكي.انتشارات دانشگاه تهران.

12.طرح توسعه و عمران تبريز.1368.

13.طرح تفصيلي منطقه تاريخي و فرهنگي تبريز.1375.